[125] เอกูนาสีติยา สตฺต ญาณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ กามาวจรจิตฺเตสุ, สตฺตวีสติยา มหคฺคตจิตฺเตสุ, จตฺตาลีสโลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ เอกูนาสีติยา จิตฺเตสุ สตฺต พลานิ โหนฺติฯ โสฬเสวาพลานิ ตุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ จ ติสฺโส มโนธาตุโย จ ตีณิ สนฺตีรณานิ จาติ โสฬส เอว จิตฺตานิ อพลานิ พลวิรหิตานิ โหนฺติ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตํ สพลํ พเลน สหคตํ อพลมฺปิ จ พลวิรหิตญฺจาปิ จิตฺตํ วิญฺเญยฺยํ ธีเรน วิชานิตพฺพํฯ

[126] ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ, จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ เยสุ จิตฺเตสุ ยานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ ชายนฺติ, มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา อสํสฏฺฐํ อุทฺธริตฺวา เตสุ จิตฺเตสุ สพฺพานิปิ ตานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ สมาเสน สงฺเขเปน มยา พุทฺธทตฺตาจริเยน วุตฺตานิ กถิตานิฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา

[127]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยาฯ

อหํ อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ เอกวิธาทิกํ นยํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ พุทฺธิยา วุทฺธิตฺถาย ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิฯ

[128] สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต สพฺพํ จิตฺตํ วิชานนสภาวโต เอกวิธํ, ทุวิธญฺจ ภเว จิตฺตํ อเหตุกสเหตุกโต อิทํ จิตฺตํ ทุวิธํ ภเวยฺยฯ

[129] ปุญฺญาปุญฺญวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปญฺจ จ หิ สจฺจํ กาเม กามาวจเร กุสลากุสลวิปากา ทส ปญฺจ จ กิริยา ติสฺโส อิติ สพฺเพ อฏฺฐารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกาฯ

[130] อเหตุกโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสา เอกสตฺตติ จิตฺตุปฺปาทา สเหตุกาติ สเหตุกา นามาติ มเหสินา ตาทินา อวิปรีตสภาเวน เหตุวาทินา ปจฺจยวาทินา นิทฺทิฏฺฐาฯ

[131] สวตฺถุกาวตฺถุกโต สวตฺถุกอวตฺถุกวเสน ตถา อุภยวเสน สวตฺถุกวเสน, อวตฺถุกวเสน จ สพฺพํ วุตฺตปฺปกาเรน จ มานสํ ติวิธํ โหติฯ

[132-4] สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปญฺจทสาปิ จ จิตฺตุปฺปาทา อาทิมคฺโค ปฐมมคฺโค หสิตุปฺปาโท มโนธาตุกิริยาปิ จ โทมนสฺสทฺวยญฺจาปิ เตจตฺตาลีส มานสา วินา วตฺถุํ วตฺถุํ วชฺเชตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา นามฯ อรูปาวจรวิปากา จ เอกนฺเตน อวตฺถุกา, มยา วุตฺตโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสานิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ อุภยถา สวตฺถุกาวตฺถุกวเสน สิยุํฯ

[135] เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปญฺจารมฺมณเมว จ จิตฺตํ ฉฬารมฺมณกญฺเจติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรนาปิ ติวิธํ จิตฺตํ สิยาฯ

[136-8] วิญฺญาณานิ จ ทฺเว ปญฺจ, อฏฺฐ โลกุตฺตรานิ จ อภิญฺญามานสํ ฐเปตฺวา สพฺพํ มหคฺคตญฺเจวาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตุปฺปาทา ปน เอเกการมฺมณา วิญฺเญยฺยา ธีเรนฯ

ตตฺถ จิตฺเต มโนธาตุตฺตยํ ปญฺจารมฺมณํ อีริตํ ภควตาฯ มยา วุตฺตจิตฺตโต เสสานิ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ ฉฬารมฺมณิกานิ มตานิ สตฺถุนา, ตถา เอวํ จิตฺตํ กุสลากุสลาทิโต ติวิธํฯ อาทิ-สทฺเทน อพฺยากตํ คเหตพฺพํฯ

[139] อเหตุกํ จิตฺตํ เอกเหตุกญฺจ จิตฺตํ ทฺวิเหตุกญฺจ จิตฺตํ ติเหตุกญฺจ จิตฺตนฺติ เอวํ อิมินา ปกาเรน จิตฺตํ จตุพฺพิธํ วิภาวินา วิญฺญาตพฺพํฯ

[140-2] เหฏฺฐา มยาปิ นิทฺทิฏฺฐา อฏฺฐารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกา, วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ จิตฺตํ เอกเหตุกํ เอวํ อุทีริตํ ภควตาฯ กาเม กามาวจเร ปุญฺญวิปากกฺริยโต กุสลวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทา อกุสลา จ ทสธา จาติ พาวีสติ จิตฺตุปฺปาทา ทุเหตุกาฯ กาเม กามาวจเร ปุญฺญวิปากกฺริยโต ปุญฺญวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทาฯ สพฺพํ มหคฺคตญฺเจว อปฺปมาณํ โลกุตฺตรจิตฺตญฺจ ติเหตุกํฯ

[143-50] รูปีริยาปถวิญฺญตฺติ-ชนกาชนกาทิโตติ รูปอิริยาปถวิญฺญตฺติชนกวเสน รูปอิริยาปถชนกวเสน จ รูปชนกวเสน จ ติกิจฺจาชนกวเสน จาติอาทีหิ ปกาเรหิ สพฺพํ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ ตสฺมิํ จิตฺเต ทฺวาทสากุสลา, กามธาตุยา กุสลา, ตถา กาเม ทส กิริยา, อภิญฺญามานสํ ทฺวยํ, อิเม พาตฺติํส มานสา รูปานิ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิญฺญตฺติํ ชนยนฺติฯ กุสลา มหคฺคตมานสา กิริยา จ มหคฺคตมานสา, อฏฺฐ อนาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา รูปานิ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติฯ โจปนํ น ปาเปนฺติ วิญฺญตฺติํ น ชนยนฺตีติ อตฺโถฯ

อิเม จิตฺตุปฺปาทา ทุกิจฺจนิยตา , ทส วิญฺญาเณ ฐเปตฺวา ทฺวีสุ ภูมีสุ วิปากา มโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาวิปากรูปวิปากานํ วเสน อฏฺฐารส ปากา มโนธาตุ กิริยา เจวาติ อิมานิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ รูปานิ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติ, ปุน ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา ปฐมํ ‘‘ทส วิญฺญาเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุนา’’ติ วุตฺตาฯ อรูปีสุ วิปากา จ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ อรหโต จุติจิตฺตญฺจ อิเม โสฬส มานสา ติกิจฺจานิ น กโรนฺติฯ

[151] เอกทฺวิติจตุฏฺฐาน-ปญฺจฏฺฐานปฺปเภทโต เอกกิจฺจทฺวิกิจฺจติกิจฺจจตุกิจฺจปญฺจกิจฺจเภเทน ปญฺจธา จิตฺตํ ปญฺจปการํ จิตฺตํ ปญฺจนิมฺมลโลจโน พุทฺโธ อกฺขาสิ กเถสิฯ

[152]

กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;

มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสาฯ

[153] สพฺเพว ปญฺจปญฺญาส จิตฺตุปฺปาทา ชวนฏฺฐานโตเยว ชวนกิจฺจวเสเนว เอกฏฺฐาเน เอกกิจฺเจ นิปฺปปญฺเจน สตฺถุนา ตณฺหามานทิฏฺฐิวิรหิเตน สตฺถุนา นิยามิตา กถิตาฯ

[154] ปุน ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา จิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเน สวเน ตถา ฆายเน สายนฏฺฐาเน ผุสเน ปฏิปาฏิยา สตฺถุนา นิยามิตาฯ

[155] มโนธาตุตฺติกํ อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน, เอเต อฏฺฐสฏฺฐิ จิตฺตุปฺปาทา เอกฏฺฐานิกตํ เอกกิจฺจภาวํ คตา ปตฺตา ภวนฺติฯ

[156-8] จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺฐานิกํ นาม อุทีริตํ ภควตา, โสมนสฺสยุตํ จิตฺตํ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยาฯ

ฉทฺวาเร ตทาลมฺพณญฺจ พลวารมฺมเณ อติมหนฺตารมฺมเณ สติ สิยา , ตถา โวฏฺฐพฺพนํ ปญฺจทฺวาเรสุ โวฏฺฐพฺพนํ โหติฯ มโนทฺวาเรสุ ปน สพฺเพสํ อารมฺมณานํ อาวชฺชนํ โหติ, อิทํ จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺฐานิกํ นาม โหติฯ

[159] ปฏิสนฺธิยา ฐานโต ปฏิสนฺธิยา กิจฺจวเสน ภวงฺคสฺส ฐานโต ภวงฺคสฺส กิจฺจวเสน จุติยา ฐานโต จุติยา กิจฺจวเสน เต มหคฺคตวิปากา นว ติฏฺฐานิกา ติกิจฺจาติ มุนินา มตาฯ

[160-3] อฏฺฐ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต ปฏิสนฺธิภวงฺควเสน ตทารมฺมณโต เจว ตทารมฺมณวเสน จ เอว จุติฏฺฐานวเสน จ อฏฺฐ จิตฺตานิ จตุฏฺฐานิกจิตฺตานิ โหนฺติ, อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส, กุสลากุสลปาโกเปกฺขาสหคตทฺวยํ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ ภเว, ฉทฺวาริเกสุปิ พลวารมฺมเณ สติ ตทารมฺมณตา สิยาฯ ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ ฐานวเสน จ จุติฏฺฐานวเสน จ อิทํ จิตฺตทฺวยํ ปญฺจฏฺฐานิกจิตฺตํ นามาติ อุทีริตํ มุนินาฯ

[164] ปญฺจกิจฺจํ ทฺวยํ จิตฺตํ, อฏฺฐกํ ปน จตุกิจฺจํ, นวกํ ติกิจฺจํ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา ทฺวิกิจฺจา, อิเมสํ อิเมหิ จิตฺตุปฺปาเทหิ เสสํ เอกกํ กิจฺจํฯ

[165]

ภวงฺคาวชฺชนญฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํฯ

[166] ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ ตํ จิตฺตํ ฉนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนวิญฺญาณานํ ปเภทโต ฉพฺพิธํ โหติ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ สตฺตนฺนํ วเสน จิตฺตํ สตฺตธา โหติฯ

[167] เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปญฺจารมฺมณเภทโต ฉฬารมฺมณโต เจว ฉฬารมฺมณจิตฺตวเสน มโน จิตฺตํ อฏฺฐวิธํ โหติฯ

[168] ตตฺถ ตสฺมิํ จิตฺเต ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา เอเกกโคจรา โหนฺติ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทาทิโคจราฯ

[169] ปญฺจาภิญฺญาวิวชฺชิตํ สพฺพํ มหคฺคตํ, สพฺพํ โลกุตฺตรญฺจ อิติ อิทํ จิตฺตํ เอเกการมฺมณํ ภเวฯ

[170] อิทํ ฉกฺกํ เอเกการมฺมณํ วิภาวินา เญยฺยํ, มโนธาตุตฺตยํ ปญฺจารมฺมณิกํ นาม ภเวฯ

[171] กามาวจรจิตฺตานิ จตฺตาลีสํ ตถา เอเกกํ สพฺพานิ อภิญฺญานิ จ ฉฬารมฺมณิกานีติ ฉฬารมฺมณิกานิ นาม ปณฺฑิเตน วิญฺเญยฺยานิฯ

[172] สตฺตวิญฺญาณธาตูสุ ปจฺฉิมํ มโนวิญฺญาณธาตุญฺจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติธา กตฺวา นววิธํ จิตฺตํ โหติฯ

[173] มโนวิญฺญาณธาตุยา เภโท ปุญฺญาปุญฺญวเสเนว วิปากกิริยเภทโต ฉสตฺตติวิโธ โหติฯ

[174] มโนธาตุํ วิปากกิริยเภทโต ทฺวิธา กตฺวา ปุพฺเพ วุตฺเตหิ นวธา จิตฺเตหิ มานสํ ทสธา โหติฯ

[175] ปจฺฉิมํ ธาตุทฺวยํ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ, มโนธาตุํ กุสลวิปากอกุสลวิปากกิริยาวเสน ติธา กตฺวา, มโนวิญฺญาณธาตุญฺจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติวิธา กตฺวา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาเณหิ สห จิตฺตํ เอกาทสวิธํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ปณฺฑิโต ปริทีปเยฯ

[176] มโนวิญฺญาณธาตุมฺปิ กุสลากุสลาทิโต กุสลากุสลวิปากกิริยาวเสน จตุธา วิภชิตฺวาน ตํ จิตฺตํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาเณหิ สห ติปฺปการาย มโนธาตุยา จ สห ทฺวาทสธาปิ ธีโร วเทฯ

[177-9] จิตฺตํ จุทฺทสฏฺฐานเภเทน จุทฺทสธา ภเว, ปฏิสนฺธิยา วเสน จ ภวงฺควเสน จ จุติยา วเสน จ อาวชฺชนสฺส วเสน จ ปญฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ กิจฺจานํ วเสน จ สมฺปฏิจฺฉนเจตโส วเสน จ สนฺตีรณสฺส วเสน จ โวฏฺฐพฺพนชวนานํ วเสน จ, ยถา เอวํ ตทารมฺมณจิตฺตสฺส วเสน จาติ เอวํ อิมินา ปกาเรน ฐานเภทโต กิจฺจเภเทน จุทฺทสธา จิตฺตํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ธีโร ปริทีปเย ปริทีเปยฺยฯ

[180] ภูมิปุคฺคลนานตฺตวเสน ภูมินานตฺตวเสน, ปุคฺคลนานตฺตวเสน จ จิตฺตานํ ปวตฺติโต อิทํ จิตฺตํ พหุธา โหติ, อิติ วจนญฺจ ธีโร วิภาวเย ปกาเสยฺยฯ

[181] อิธ อิมสฺมิํ สาสเน โย ภิกฺขุ มติมา อิมสฺมิํ เอกวิธาทินเย กุสโล เฉโก โหติ, อภิธมฺเม ปวตฺตา อตฺถา ตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถคตา หตฺถปวิฏฺฐา อามลกา วิย สุทฺธมณิกา วิย โหนฺติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

5. ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

[182]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;

จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺติํ, ปุคฺคลานํ วเสน จฯ